Ik plaatste dit verhaal ooit op het inmiddels ter ziele gegane Volkskrantblog
Ik had daarin de naam van dame dader en het betreffende toneelgezelschap vermeld. Twee vrouwen die ik helemaal niet kende (en zij mij ook niet) reageerden en beten me toe dat ik het allemaal uit mijn duim had gezogen, ‘en dat weet je heel goed,’ voegden ze eraan toe. Niet veel later kreeg ik opdracht van moderator Geert Jan Bogaerts om óf het blog te verwijderen, óf betreffende persoon en gezelschap te anonimiseren. Ik kon zijn eis niet helemaal onredelijk vinden en voldeed aan het laatste. ‘RCTH’ werd ‘toneelgezelschap,’ Anneke met de volle achternaam werd ‘Anneke K.’ Dit bleek onvoldoende want mijn stukje werd tóch verwijderd. Het vervelende was dat ik daarna het origineel niet meer tussen mijn computerbestanden kon terugvinden, en ook enkele andere schrijfstukjes raakte ik kwijt toen het Volkskrantblog werd opgeheven en de ermee gepaard gaande belofte van overheveling naar het inmiddels eveneens gestopt weblog.nl van Sanoma niet werd nagekomen. Maar dit terzijde.
Ik vernam later van mede-toneelspeler Bram L. dat het RCTH-directeur Paul R. was geweest die de Volkskrant had verzocht voornoemde eisen aan mij te stellen. Paul bewaakte de goede naam van zijn toneelschool goed – dat herinner ik me nog wel aan de hand van enkele gebeurtenissen.
Met verhaal op het Volkskrantblog dus. Het ging ongeveer zo:
In 1998 speelde ik mee in Goethe’s ‘Faust’ van het RCTH. We speelden niet alleen deel 1 maar ook het vaak als onspeelbaar beschouwde tweede deel, waarin de rol van Faust was verdeeld over meerdere auteurs, waaronder ik. Tijdens een repetitie van ‘Walpurgusnacht’ lag ik op een klein podium, omringd door water.
Ik droeg alleen een onderbroek en een wit hemd. Anneke K., met wie ik nauwelijks contact had, waadde door het water naar me toe en kietelde me bijzonder verneukeratief onder mijn kloten. Ik was volkomen stupéfait. Om me een houding te geven zei ik zoiets als ‘ja, zó,’ om het verneukeratieve om te keren, waarop ze verschrikt terug deinsde en riep ‘Och god, straks gaat ie nog omhoog ook!’ Het hele gezelschap zat rondom het tafereel vergaderd en niet één persoon nam er aanstoot aan. Het was ongelooflijk. Zo vaak heb ik gedacht: stel dat ik een vrouw was geweest en een man had dit bij mij gedaan, dan was de verontwaardiging niet van de lucht geweest.
Jaren later kreeg ik kans mij te revancheren. Het RCTH gaf een voorstelling waarin het publiek rondliep langs kleine hokjes van ongeveer twee m2, die je instapte om achter gesloten gordijn een korte privé-voorstelling van een acteur of actrice direct op jóu gericht te ervaren. En van een van die hokjes stond het gordijn open en daar zag ik haar zitten…Anneke K! Zij was vacant. Ik stapte binnen, sloot het gordijn en en begon mijn éigen voorstelling. Ze kende me ergens van maar wist niet wáárvan. ‘Wie ben jij?’ vroeg ze. En ik: ‘Ik ben de reïncarnatie van van Eric R., teruggekomen speciaal voor jou!’ Van die naam zei ze nooit te hebben gehoord. Wat ik verder allemaal deed en zei weet ik niet meer precies, maar op gegeven moment bracht ik mijn gezicht vlakbij het hare en greep haar tussen de benen. Ik was voorbereid op een klap in mijn gezicht (die ik zou hebben teruggegeven), op tumult, op toelopend volk om haar te ontzetten, op van alles, maar niet op wat toen gebeurde: tot mijn verbazing begon ze te giechelen als een klein meisje. Zo liep het met een giechel af, zonder dat ze notie had gekregen waarover het ging, geloof ik, ik herinner me niet meer of ik haar de achtergrondinformatie heb gegeven.
Twee jaar geleden signaleerde ik haar in café Timmer. Ik zag haar gezicht weer peinzen: waar kén ik die man van?
Bram L. kom ik eens in de zoveel jaar tegen in een of ander café. Ik had hem en een andere Faust-acteur, René K., tijdens een nacht in café Iez verteld van het misbruik in mijn jeugd. Hun vriendschappelijke respons had me ontroerd. Bij een volgende ontmoeting met Bram kwam het voorval met Anneke K. weer ter sprake en hij merkte op dat mijn verleden daarbij meespeelde. Ik antwoordde met ‘ja, natuurlijk,’ maar eigenlijk vond ik dat ook zónder dat verleden mijn verontwaardiging gerechtvaardigd was. Ik heb hem overigens nooit aangesproken over de twee gelegenheden waarbij hij met zijn gezwollen lid tegen mij aan stond te rijden, en dat verbaast me, want ik ben ooit mijn eigen ‘nooit meer Auschwitz’ gaan uitdragen (met excuus voor de wat manke vergelijking met deze historische verschrikking) en heb mij ernaar gedragen, wat me twee maal voor de rechter bracht wegens mishandeling. Vrij milde mishandeling hoor, naar mijn eigen smaak
Over dít geval heeft geen rechter een uitspraak gedaan.
Ik begon mijn vorige brief met de eerste regels uit die brief van Franz Kafka. In zijn werk herkende ik het bedreigend gevoel van onbekende machten waaronder ik gebukt ging. Ik las het Proces en Het Slot tijdens de pauzes van het vakantiewerk dat u bij uw eigen werkgever, de DSM, voor mij regelde. Verschrikkelijk werk, in zwaveldampen, in het kille licht van de lampjes van een spookjeskasteel. Later las ik thuis boeken óver Kafka, gestolen uit de bibliotheken waarin ik stage liep. Ik las ze, gezeten aan dezelfde tafel als u. Toen ik op de Bibliotheekacademie voor Duitse letterkunde een boekbespreking moest maken koos ik voor de Brief aan den Vater, met die beginregels waarmee ik mijn vorige brief opende. Furcht vor Dir… Ik wist niet precies waarom ik zo bang voor u was. Doodsbang, net als mijn broer, zo vertelde die me later eens. Ik leverde een waardeloze boekbespreking af, een zonder enige diepgang of inzicht in wat dan ook; ik leefde met een afgevlakt gevoel, een nevelige geest, een afgeklemd middenrif. Maar ik wist heel vaag dat er ‘iets’ speelde tussen u en mij, waardoor we elkaar niet lang in de ogen konden kijken, want ú zou bang en dan woedend worden, en dan zou ík bang worden. Ik had het gebeurde verdrongen. U heeft zelf wél altijd geweten waarom het ging, besef ik nu, en u zocht manieren om nader tot elkaar te komen. Samen naar de nachtfilm op de Duitse zender kijken was zo’n manier. Terwijl moeder in bed lag en op de vloer bonsde om ons te manen naar bed te gaan. Ik hoorde haar een keer tegen u zeggen: ‘wat heeft dit nou voor zin.
Verrek, ik merk nu dat ik je weer keurig vousvoyeer…
Als we in de huiskamer zaten tv te kijken probeerde ik wel eens met de benen over elkaar geslagen te zitten. Dat lukte nét, met die vastzittende liezen van me. Maar ook probeerde ik ‘mannelijker’ te zitten, door een been met de enkel op de knie van de ander te laten rusten. Dan voelde ik me bekeken door jou, dan voelde ik gevaar want dan ‘provoceerde’ ik u naar mijn gevoel, dan had ik het gevoel iets onder de aandacht te brengen, te onthullen wat geheim moest blijven, al wist ik niet wat of waarom. Nu weet ik dat het ging om zichtbaar maken van de ‘plaats delict’: mijn kruis (ik had zojuist per abuis ‘ontlullen’ geschreven, en nu ik ‘per abuis’ heb gebruikt herinner ik me dat jij die uitdrukking zelf vaak gebruikte, bijvoorbeeld als je je tot mij richtte in de derde persoonsvorm en zei ‘nou, is je vader nou zó abuis?’). Ik wist toen wel dat u zou zien dat deze houding mij eigenlijk niet lukte, dat ik hem quasi ontspannen volhield en dat u me daarom geen man zou vinden, zo vulde ik dat toen in..
Het had sowieso al aardig op mij ingehakt dat u een keer, toen u mij zag staan in de badkuip, met dédain uw neus optrok en smaalde: ‘meisjesbillen…’ (Hoe krijg jij in vredesnaam het in je hoofd zoiets tegen je kleine jongen te zeggen??!!! En nog aparter: zo’n tien jaar later, toen ik een jaar of zeventien was en ik me na het baden stond af te drogen, ging opeens de badkamerdeur open en daar stond jij, naast je vrouw, de het initiatief hiertoe genomen hebbende vader- en zoon- opvoedster, en mijn moeder zegt: ‘papa is jaloers op jouw mooie lichaam. Jij staat ernaast met verlegen, welwillend glanzende ogen van ja te knikken.)
Op zekere leeftijd ruilde ik mijn slaapkamer in voor die van de zussen, die inmiddels het huis hadden verlaten. Ik lag in bed, met mijn vlak tegen elkaar gedrukte handen tussen mijn binnenste dijbenen geklemd, mijn adductor longus in een soort spasme (zo heb ik, besef ik nu ik terugblik, dus jaren lang gelegen).
Mijn moeder zag het, toen ze mijn bed bezocht en laken en deken weg trok om mij beter in te stoppen, met een moederlijk geruststellende glimlach trok zij mijn handen weg. Ik ben die mij altijd bijgebleven herinnering door de jaren heen gaan invullen als een ingreep tegen verboden ‘zelfbevlekking,’ maar ik herinner me nu ook dat ik destijds twijfelde over de reden van haar ingreep, ik voelde dat er een mogelijke andere reden was, maar wist niet welke. Dat weet ik nu inmiddels wél. Je zou, in tegenspraak tot wat ik eerder schreef, kunnen stellen dat de herinnering aan uw uit frustratie geboren wangedrag voor een tweede maal, weerom zonder woorden, tussen moeder en mij in gedachten werd gedeeld, althans…door mij zo half en half.
Tot zover, ik schrijf je binnenkort weer.
Ik hou van je, altijd gedaan. Bij je dood was ik ontroostbaar.
Du hast mich letzthin einmal gefragt, warum ich behaupte, ich hätte Furcht vor Dir. Ich wubte Dir, wie gewöhnlich, nichts zu antworten, zum Teil eben aus der Furcht, die ich vor Dir habe, zum Teil deshalb, weil zur Begründung dieser Furcht zu viele Einzelheiten gehören, als daβ ich sie im Reden halbwegs zusammenhalten könnte. (Franz Kafka; Brief an den Vater)
Hee, ouwe! Het is 32 jaar geleden dat je je laatste adem uitblies in een ziekenhuisbed in Heerlen, míjn geboorteplaats. Met een bijna onhoorbare laatste zucht ging je, laatste van een ademhaling die in de laatste dagen steeds verder was afgezwakt, een futiel zuchtje, dat ik nu nog steeds meen te kunnen horen, lieve pa, gefrustreerde eikel. Bij je sterfbed waakte ik met mijn zus, lezend in Bordewijks ‘Bint,’ hopend dat je het nog even zou volhouden tot ik het uit had.
Nu je deze eerste zinnen gelezen hebt, ben je uitzinnig van woede, want ik heb je aangesproken met ‘ouwe,’ en ik heb je getutoyeerd, zoals mijn klasgenoten bijna allemaal probleemloos deden bij hun eigen vader, en dat ‘gefrustreerde eikel’ voegde ik op het laatste moment toe. Til daar niet te zwaar aan. Ik til ook niet zwaar aan die drie keer dat je over mij tegen je echtgenote (misprijzend naar mij toe aangeduid met ‘je moeder’) uitriep: ‘die jongen kan ook werkelijk helemaal niéts!’
Terwijl ik dit schrijf is de Rotterdamse straat waarin ik woon spookachtig stil. Stil als de straten van mijn jeugd in dat vermaledijde Geleen konden zijn. Dat zit zo: er heerst een pandemie, een virus plaagt de wereld, en vrijwel overal heerst een Lochdown, zo noemen ze het. Op slot…maar ik lijk juist open te gaan, en alle oude angst opnieuw te voelen. En ik schrijf dit met mijn dijbenen aaneen gedrukt, zoals ik ook deed als ik met mama en jou aan de eettafel zat, je blik vermijdend, mijn voeten stevig op de grond geplaatst bij elke lepel soep die ik naar mijn mond bracht, opdat mijn hand niet zou trillen. Van moeder moesten we de linkerhand op tafel leggen. Vanuit mijn ooghoek zag ik de jouwe daar liggen als een vuist, je balde die zo hard dat de knokkels zich door de huid aftekenden in de gelig witte kleur van de gewrichten van de kippenpootjes die we aten. Wat afwisselend angst of ergernis was, moest verborgen blijven op mijn gezicht, dus sloeg ik het op in de gekromde tenen in mijn sandalen – dat waren weliswaar open schoenen maar onder tafel onzichtbaar – of door mijn billen samen te knijpen. Maar vooral hield ik altijd mijn liezen aangespannen. Weet je hoe dat komt? Ja, natuurlijk weet jij dat.
Wat een geweldige pa was je ook! (dit is een vorm van ironie) Toen ik rond mijn 33ste – jij was toen nog niet lang geleden gestorven – yogales volgde bij Charles Hond, kwam je geest elke keer aan het einde van de les, als we op de vloer lagen te ontspannen, je over me heen buigen. Weet je nog? Het was haast levensecht. Ik lag tussen de andere cursisten op mijn rubberen matje de ontspanning na de zware oefeningen te ondergaan. Charles had het licht gedimd en liep als de kalmte zelve tussen ons door en zei af en toe wat: ‘voel de zwaarte van je lichaam op de grond,’…’als je je tong tegen je verhemelte aangedrukt houd, laat dan los’ De ademstiltes tussen het uit- en inademen waren de diepste belevingsmomenten. En op het eind van elke les gebeurde het, elke week opnieuw. Levensecht leek het, zoals je je dan over me heen boog, en dan verscheen uit the singing detective de vogelverschrikker die zong: you lose the bessest pal you’ve ever had.
Charles probeerde mijn versteende liezen op alle mogelijke manieren los te krijgen, ook door er warme rubberen kruiken tegen aan te leggen, maar het lukte niet. En zelf had ik het idee dat áls het me zou lukken, ik in een soort psychose zou geraken. Hij had dat op gegeven moment wel door; toen een keer een arrogante leerling van hem mij wilde dwingen, hield hij deze tegen met waarschuwend gebaren. Ik had toen nog geen idee waar het over ging.
Man met ballen. Hoe wordt je dat, als je je ballen moet beschermen tegen je eigen vader? En niet alleen letterlijk, Japio! Waar waren míjn ballen toen jij ze had om, toen je je eigen dochters niet meer herkende, te proberen ze te versieren, niet gehinderd door enige scrupules in je demente hersens? Eerst speelde je casanova tegen je oudste dochter I. Maar toen de aantrekkelijker bevonden dochter G. de kamer binnenkwam verschoof je aandacht onmiddellijk naar haar. Zij reageerde wel luchtig en grappig, moet ik zeggen, lachend riep ze: ‘Maar pa, ik ben je dochter!’ ‘Ja ja, haha, dat is een goeie!’ reageerde je. En toen kwam die vernietigende blik naar mij, de zogenaamde concurrent. Mijn ballen verschrompelden tot niks, de diepst mogelijke minderwaardigheid bekroop me, ik kromp ineen. Je nam het waar en wat een schampere grijns gaf je me in je ‘overwinning’ op die kneus zonder ballen.
Dat waren nou de ballen die jij als diep gefrustreerd weekdier kwam bevoelen toen ik, een kind, in bed lag.
Als je zo geruisloos mogelijk de trap omhoog sloop, dekte ik mijn geslachtsdeel af met mijn handen, die ik tussen mijn aangespannen liezen zo stevig mogelijk tegen elkaar klemde. Ik reguleerde mijn ademhaling zo dat hij vrijwel onhoorbaar en onzichtbaar was. Ik hield me als het ware dood.
Volgens mij is het maar een of twee keer gebeurd. De keren erna kwam je wel nog mijn slaapkamer binnen, zogenaamd iets zoekend in het bureau, vechtend tegen je aandrang, dan hoorde ik je ‘nee, nee’ tegen jezelf zeggen.
En elke volgende avond zou moeder mij weer toestoppen in bed, dan spande ze, ter bescherming, laken en deken zo strak mogelijk over mij heen, verstopte ze mij voor jou. Dan tekende haar duim nog een kruisje op mijn voorhoofd, om mijn zogenaamde engelbewaarder op te roepen over mij te waken.
Op een van zulke avonden zei ze: ‘het liefste deed ik ook nog de snelbinders over je heen.’ Toen besefte ik dat zij wist wat zich in huis afspeelde. Ik legde een uitdrukking van onderlinge verstandhouding in mijn ogen, en die beantwoordde ze op dezelfde wijze. Nadien is het nooit meer tussen haar en mij ter sprake gekomen. Mijn moeder was van onder het tapijt vegen, zij het na maatregelen te hebben getroffen.
Hebben jullie er eigenlijk onderling wél over gepraat, overjarige frusto die je bent? Ik weet wel zeker van ja, waarbij ik me afvraag hoe jij daar dan bij zat, hoe voelde je je dan, lulhannes? Daar heb ik het de volgende keer nog wel over.
Maar eerst vertel ik wat ik nog maar kort geleden heb ontdekt: die samengeknepen liezen, dat naar achteren gedrukt houden van mijn kruis, waardoor ik vrouwen wel vaker, terwijl ze met duim en wijsvinger 1 of 2 cm aanduidden, hoorde zeggen: ‘zó’n klein piemeltje,’ dat komt niet door al die de verkrachters die me in mijn reet en mijn mond neukten, zoals ik de afgelopen kwart eeuw heb gedacht, nee, dat komt door joú. godverdomme!
Weet je, ik had over alles een boek willen schrijven, zo volledig mogelijk zijnd, maar ik heb het opgegeven. Maar ik moet het evengoed wel even kwijt, het onder woorden brengen om mezelf te leren begrijpen. Taal is bewustzijn.
‘Sorry’ dat ik je in deze brief getutoyeerd heb, grmpf! En ik heb ook één keer gevloekt (word je nu weer uitzinnig van woede?)
Nog steeds met oprechte liefde, nog steeds ondermaans verblijvend, etc…tot schrijfs.
De eerste voorstelling van het openluchttheaterstuk in Schiedam lijkt spoedig aan te vangen. De kade van de Lange haven stroomt langzaam vol toeschouwers die elkaar opzoeken en samenklonteren tot kleine groepjes. Ouderwetse stoomvaartuigen bevaren de Lange haven, hun chaotisch navigeren gaat gepaard met omstandig en schreeuwerig overleg en druk armgebaar. Een tafereel in grijstonen, lijkend op een paranormale waarneming. Een in geïnkte maar slordig afgeslagen etsplaat in beweging, wemelend van de handtoon-vegen die flarden rook en stoom gaan voorstellen,
Tussen de toeschouwers op de kade herken ik medespelers, maar er lijkt hun weinig aan gelegen om zich voor hun rol op te gaan maken, ontspannen staan ze met elkaar te keuvelen.
Zus M. loopt aan, zij is blijkbaar de producente. Ze zegt, ‘ik kan er vandaag helaas niet bij zijn, maar ik heb alle vertrouwen in een geslaagde voorstelling.’ Na die woorden verdwijnt ze schielijk. Waarom? Heeft ze eigenlijk geen vertrouwen in haar productie en wil ze het gezichtsverlies niet meemaken? Of wil ze misschien míjn gezichtsverlies niet meemaken?
Ik zou best wel een lekkere cappuccino lusten en stap café-restaurant ’t Paard binnen. Het vertrouwde interieur is veranderd in dat van een Duitse Bierstube. Het is er helemaal leeg, op Pim na. Hij staat geposteerd achter zo’n ontvangstbalie die je wel bij recepties van hotels aantreft. Als ik mijn bestelling heb geplaatst zwijgt hij. Onbewogen blijven zijn ogen op mij gericht. Dan dringt het tot mij door: corona…wegens corona is de zaak gesloten. Ik vertrek.
Even later keer ik terug om te informeren naar de mogelijkheid om af te halen. ‘Je hebt toch vast wel wegwerpbekertjes?’ informeer ik aanmoedigend. Maar weer die zwijgzame blik… Pim, de snel beledigde en altijd onverzoenbare Pim… Ik wil beginnen over zijn zoon, die heeft alle contact met hem verbroken, wil daarmee zeggen dat dus de tekortkomingen bij hém liggen. Maar ik zie ervan af – het zal geen nut hebben en bovendien zou het onsympathiek zijn. Ik taai af.
Intussen hebben de zenuwen bezit van mij genomen. Want wanneer moet ik op het toneel verschijnen? Wat is de cue? Hoe gaat eigenlijk mijn tekst? En hoe heet mijn personage, wie speel ik in vredesnaam? Ik weet helemaal niets. Ik heb het script nooit onder ogen gekregen. Ik heb geen repetities bijgewoond. En toch rekent men op mij. Rondom staan verscheidene medespelers, allen met hetzelfde blauwe cahier in hun handen, maar bij navraag, en ik heb het ook bij een van kunnen inkijken, blijkt dat niet het script te zijn er staan enkel onbegrijpelijke technische aanwijzingen in over de voorgeschreven bewegingen van de boten op het water, een soort choreografie.
Ik sta voor het voormalige huis van Francois Haverschmidt en probeer een gesprekje te beginnen met een klein groepje mij onbekende vrouwen. Zij hebben daar geen zin in, ze zijn kortaf, bits, en keuren me geen blik waardig. Ik probeer me niet uit het lood te laten slaan, trek mijn pakje Samson uit de kontzak om quasi ontspannen een shagje te draaien. Een man komt vlak voor mijn neus staan, met zijn rug naar mij toegekeerd. Hij ontneemt me het zicht op de vrouwen. Ik doe een stap zijwaarts en zie dat deze nu zéér geïnteresseerd zijn in hém. Met hitsige ogen wedijveren ze met elkaar om aandacht van de bink. Uit de bink zijn kontzak steekt een homp stopverf. Terwijl ik met twee vingers in mijn pakje shag duik om er een pluk tabak uit te nemen neem ik quasi per ongeluk een gedeelte van die stopverf mee. Boos draait de man zich om. Hij ziet er sterk en gevaarlijk uit. Als ik heel horig en nederig uitleg hoe het kwam ziet hij af van verdere bemoeienis met me.
Ik vang uit het gesprek op dat het komende toneelstuk helemaal niet in Schiedam wordt opgevoerd maar in Rotterdam, en dat dit slechts een try-out is voor de boten die daarin als bewegend decor zullen fungeren.
Ik word wakker.
Dromen vloeien gedeeltelijk voort uit denkrestanten van de voorbije dag – weliswaar gedelete maar nog niet van de schijf verwijderde verbindingen van neuronen. O, veel verdriet doorvoert elke dendriet. Meestal kan ik scènes uit mijn dromen achteraf naar die daagse gedachten terug herleiden, maar niet déze keer.
Ik heb twee en een halve keer meegespeeld in producties van het Schiedams Culuurhistorisch Amateurtheater, en in twee producties van het Rotterdams Centrum voor Theater, tegenwoordig Babel geheten. Maar dat was eind vorige eeuw. Ik kan me niet herinneren dat ik er deze dag in gedachten mee ben bezig geweest.
Over het Centrum voor Theater heb ik af en toe een vrijwel identieke, terugkerende droom, waarin ik halverwege de repetitieperiode kom vragen of ik mag meedoen, en dat mag, ik krijg een klein rolletje toebedeeld. Maar vervolgens laat ik weken lang verstek gaan. En bezoek dan tóch nog een keer de repetitie, waarbij mijn langdurige afwezigheid mij zowaar wordt vergeven. Maar dan laat ik me wéér niet meer zien, om uiteindelijk tijdens de première tóch mee te spelen. Het gezelschap neemt mij waar als een diffuse verschijning, waarvan men niet weet of zij werkelijkheid is of trompe l’oeil, en ook ikzelf verkeer in het ongewisse, ik figureer zoals men mij vaak in real life meemaakt, waarbij men zich afvraagt: is hij er wél of is hij er niét. En die hij, dat ben ik dan.
En altijd glijd ik van een lange, spiraalvormige glijbaan, in steeds diezelfde droom, die ophoudt wanneer ik aan het eind van de glijbaan gekomen met een bons op de harde grond beland en wakker word in mijn zacht bed.
Levity Peters bespreking van ‘Persoonlijk geraakt,’ een dichtbundel van Sis Matthé, begint met onduidelijke, weinig verhelderende, wat mij betreft irrelevante opmerkingen over waaraan hij moest denken toen hij de bundel las. Aantekeningen over ‘kitsch,’ over het in elk groot kunstwerk balanceren op het randje daarvan, en over een vriend die het daarmee eens is.
Dat doet mij mezelf eerst afvragen: wat is kitsch, dat begrip dat ik zelf ook vaak hanteer? Ik meen dat het in de oorspronkelijke betekenis gaat om namaak, niet authentiek, glad en sentimenteel, niet voortkomend uit een doorleefd innerlijk beleven, schmieren, effectbejag…
Het postmodernisme (ook zo’n lekker bekkend maar diffuus, moeilijk af te bakenen begrip) heeft kitsch, en daarmee camp weer gedeeltelijk salonfähig gemaakt, al dan niet met een ironische bijklank, wat niet in alle gevallen een gelukkige ontwikkeling is.
Kitsch, het blijft een moeilijk te omschrijven maar voor een esthetisch gevoelig persoon (jawel, een subjectieve, ‘elitaire’ rechter…) gemakkelijk herkenbaar fenomeen.
Voor mij bijvoorbeeld zijn de foto’s van recensent Levity Peters zélve kitsch en niet zo’n beetje ook: vér over het randje, als er al spráke is van een randje. En wat ik van zijn poëzie heb gelezen waren onbeduidende prozaïsche, clichématige regels, versneden tot korte, hortend over het papier afdalende woordgroepjes, in een klaarblijkelijk pogen om bij de lezer binnen te dringen en ontroering op te wekken. Echter, op deze wijze maak je wel typografisch lángere, maar kwalitatief geen bétere gedichten. Het lezen ervan is alsof je achter mekaar kleine smaakloze hapjes naar binnen werkt en daar veel lucht bij tussendoor slikt – je krijgt er de hik van. Een van de effecten van poëzie doorgaans kenmerkende opbouw in versregels, is dat dit het lezen vertraagt, zodat klank en betekenis beter tot je doordringen, maar als er amper klank of betekenis in zit ontaardt het een genante vertoning, vooral als de dichter er bij zijn voordracht ook nog veelbetekenend het publiek bij aankijkt.
Peters propageert narratieve poëzie en stelt zich te weer tegen taalconstructies die de emotionele overdracht in de weg staan, en daar ga ik graag in mee – aardig wat (autonome) poëzie lijdt eraan – maar zelf maakt hij er van de weeromstuit een potje en een slappe hap van.
Als het over kitsch gaat haalt hij de 5de symfonie van Shostakovitch – die balanceert op het randje daarvan. Ikzelf vind het een prachtsymfonie die je doorheen alle staten van menselijke emoties voert. Wie in zijn leven de wanhoop heeft gekend, in een buitenwereld die geen werkelijke interesse toont en ‘kop dicht en kop op!’-eisen aan je stelt, die ervaart de dramatiek of de zich onrustig roerende berusting niet als overdreven, De her en der schrille, gedecreteerde opgewektheid kunnen wel ironische sneren naar vadertje Stalin of welke opvoedkundige decretenverstrekker dan ook, maar ik vind het indringend! Ben ik nu evenzo van goede smaak gespeend als de besnorde dictator? Het heeft mij altijd verbaasd: nu Stalin krijgt voorgeschoteld wat hij eiste, vinden wij het ook prachtig, of we de achtergrond en de ironie nu wel of niet (her)kennen is blijkbaar niet van belang – onze smaakpapillen ondergáán de muziék.
Waarom heb ik het hier eigenlijk over? O ja, omdat de recensent erover begon.
Wat diepen Peters en zijn vriend allemaal nog meer op alvorens de werkelijke recensie begint? Dat Nijhoff de laatste woorden ‘ik weet het niet,’ uit zijn gedicht ‘Impasse’ versleutelde tot (ik begrijp het gebruik van het woord hier niet, ik neem aan dat hij bedoelt: veranderde in) ‘een nieuw bruiloftslied,’ is een tussenstap in de chronologie van Nijhoffs onophoudelijke bewerkingen. ‘Ik weet het niet’ komt later weer terug in de definitieve versie. Daarbij vind ook ik het einde ‘ik weet het niet’ sterker dan het taalkundig merkwaardige ‘een nieuw bruiloftslied,’ maar daarmee is het laatste nog niet echt slecht en beslist geen kitsch.
Waarom ‘De vier jaargetijden’ van Matthijs Röling kunst zouden zijn en die van Pyke Koch kitsch, is mij een volslagen raadsel.
Maar laten we de link tussen de inleiding en de bespreking van Mathhés dichtbundel oppakken, of juist links laten liggen, en naar de bespreking zélf gaan.
‘De manier waarop Matthé schrijft leent zich voor kitsch…’
Ontaardt snel in kitsch, zo zou ik het formuleren. Ja, elke gevoelsuiting kan ontaarden in kitsch. Door overdrijving, zelfmedelijden, vervalsing inderdaad, of door gebrek aan historische bagage (‘dit is al zo vaak, tot uit den treure toe zo gezegd, de metaforen zijn zó versleten, dat de zeggingskracht verloren is gegaan, nieuwe woorden en beelden moeten worden gevonden’)
Dan trapt Peters een open deur in aangaande het ‘product’ van de kunstenaar.
Maar merkt raak op: ‘Het duurt soms even voordat de boodschap binnenkomt, maar dan blijkt hij zich al te hebben vastgezet. Het gevoel loopt op de ratio vooruit, en dat is de kracht van de gedichten…, ‘ ja, inderdaad is dat een magische kracht, maar of het voor de gedichten van Mathé opgaat? De twee geciteerde gedichten kunnen mij niet bekoren, en als ik bij lezing van het laatste gedicht bij de eindregel ‘en al die tijd/ keek niemand naar de bloemen,’ aankom, zak ik door mijn stoel. Het toppunt van kitsch!! Je moet maar durven, dat is waar.
Is het gedicht in de ogen van Peters door deze draak van een regel een groot kunstwerk geworden? Nee, natuurlijk, dit is een wat flauwe opmerking van me, maar een goed of redelijk goed kunstwerk is het evenmin. Meer iets om meteen weer te vergeten, tenzij je word achtervolgd door het verlangen, of de obsessieve compulsie, om de tekst te begrijpen.
Maar daar heb ik geen last van – deze gedichten nodigen mij daar niet toe uit.
In het veldje bij Albert Heijn heerste een heuse sprinkhanenplaag, net als in de Bijbel, met Mozes en de Egyptenaren en zo, wel niet zo grootschalig als dáár toen, maar evengoed alle reden tot zorg.
Robbie had de plaag ontdekt en ons ingelicht. Nu waren we heldhaftig – gemobiliseerd, want op onze autopetten – op weg naar de plaagplaats. Robbie en Johnny met hun tennisrackets, ik met de bladluisverdelgingsspuit van mijn moeder. Het vervolg weet ik niet meer.
Decennia later zag ik dezelfde spuit terug in de handen van de Godfather, even voor het moment dat deze een hartaanval kreeg en stierf. Mijn vader had eveneens een hartaanval gehad, maar hem overleefd. Niettemin zag ik in mijn verbeelding hém in deze scène terug. Het raakte mij diep. De identificatie werd ook gestimuleerd doordat Don Corleone vlak voor zijn dood dezelfde grap uithaalde als mijn vader vroeger wel eens deed: hij sneed met een mes uit een kwart van een sinaasappelschil een gebit en plaatste dat voorin zijn mond. Mijn vader ontblootte dan het soort gebit dat wij ‘fietsenrek’ noemden. Dat had hij in werkelijkheid óók, maar nu mocht erom gelachen worden. Hij had dit gebit genetisch aan zijn kinderen overgedragen.
Geleen had verscheidene, door gras, brandnetel en ‘onkruid’ overwoekerde open plekken die we veldjes noemden. Schuin tegenover de Hanenhof, op de hoek van de Salmstraat en de Groenstraat, lag er óók een. Wanneer circus Boltini onze plaats aandeed streek het dáár neer.
We doken met onze hoofden onder het zeil van de stallen en aanschouwden met verbazing het repetitief sproeien van kapucijners uit kamelenkonten, het dof neerploffen van olifantenballen waaruit sprietjes stro staken. Soms leek het alsof die olifanten hun ogen, gevaarlijk donkerbruin als die van mijn vader, schichtig achterwaarts schoten om ons in de smiezen te houden. Zij zaten met een achterpoot aan een rammelende ketting vast, wat mij gerust stelde want ik had anders misschien een dreun tegen mijn kinnenbakkes gekregen.
De volgende dag nam mijn zus mij mee naar de voorstelling. De circuspiste lag als een stralende zon beneden ons. Hoog in de de tent was de acrobatiek gaande. De vrouwen die omhoog klommen hadden betoverend mooie billen. Ik dacht: die zou ik later, als ik groot ben, willen kunnen aanraken, strelen, ook al zou mijn moeder dat streng afkeuren, maar dat verlangen houd ik dus mooi voor mijzelf. Tot op de dag van vandaag keert de herinnering aan die befaamde billen nu en dan terug, ook die keer dat ik die van voormalig danseres D. in het RTC bekeek, toen ze hoog op een soort podium stond, of die van vriendin N. mocht ‘bezitten,’ zij was eveneens danseres geweest.
Maar hoe oud was ik toentertijd? Toch zeker te jong om seksuele begeerte te kennen? Misschien verwar ik de herinnering met een latere. Alhoewel…
De koorddanser balanceerde met zijn stok op het slappe koord, terwijl het publiek gespannen de adem inhield. Opeens begon hij te wankelen. Hij herstelde zich, maar wankelde toen opnieuw en viel naar beneden. Door het circus ging een verschrikt gegil. De man bleef doodstil liggen in het midden van de stralende zon…
Enkelen snelden naar hem toe en droegen hem weg. De nerveuze circusdirecteur maande snel het orkest om de muziek in te zetten. Zij gehoorzaamden onmiddellijk met trommelgeroffel en trompetgeschal.
Alsof er niets gebeurd was… ‘The show most go on!,’ van die uitdrukking had ik al gehoord, maar hier drong zijn verregaande, macabere betekenis tot mij door.
De volgende dag wees mijn zus mij op een bericht in de ‘Nieuwe Limburger.’ De koorddanser was dood.
Ik heb geprobeerd te achterhalen in welke tijd zich dit moet hebben afgespeeld, maar vond niets terug op internet. Wel kwam ik een krantenberichtje tegen over het uitstapje van enkele leeuwen nabij ons huis. Die ben ik echter destijds niet tegengekomen.
Verder was er het ‘brandweerveldje,’ vlakbij onze school, naast het ommuurde kerkhof. We gaven het die naam omdat ook de brandweerkazerne daar gelegen was. Een hobbelig terrein vol kuilen waarin je je goed kon verbergen bij het verstoppertje spelen. Ook speelden we rovertje. Rovers namen iemand gevangen. Als ík dat was liep ik gedwee mee tussen Robbie en Jo, die me stevig bij de arm vasthielden, om, zodra ze hun oplettendheid hadden laten varen, mij onverwacht uit hun greep los te worstelen. Ik was daar erg goed in, ook doordat ik groter was dan de twee. Ik beleefde er een groot genoegen in.
(Decennia later zou ik, na een handgemeen met Stan S., door twee mannen in bedwang worden gehouden, en daar tot mijn eigen verbazing van genieten, alsof zij het uit liefde deden. Vriendin N. had het tot haar schrik opgemerkt. De twee trokken er verachtend hun neus voor op, wat ik alleszins begrijpelijk vond. De vriend van een vriendin van haar (het naaktmodel van de Haagse Vrije Academie met de keiharde borsten) zag blijkbaar de kans schoon om een frustratie op mij af te reageren, hij begon met zijn vuisten op mijn weerloze buik en borst in te slaan. Mijn twee cipiers geboden hem daarmee te stoppen.
Gedurende de weken erna kon ik ochtends niet uit bed overeind komen. Gekneusde ribben, heb ik wel eens gehoord, zijn pijnlijker dan gebrokene.
Dit stukje had eigenlijk de opzet een lichte en vrolijke nostalgische memory tour door mijn relatief onbekommerde eerste negen levensjaren te zijn. Toen de Beatles er waren, en vriendjes, met wie ik de Littlebeats oprichtte, ook al kon geen van ons een instrument bespelen. Ik schreef ons eerste en enige, nooit uitgevoerde nummer, met de aansprekende titel ‘Baby baby Balle balle.’ Ik wilde eigenlijk John Lennon zijn (dat fijnbesneden gezicht, die amandelvormige ogen….) maar vond mezelf daar niet knap genoeg voor en gaf de rol aan Johnny, die immers zijn voornaam al mee had. Robbie, met zijn zachte bruine ogen was dan Paul McCartney en ik werd dus maar Ringo (wie was eigenlijk George Harrison?). Ik had mijn oudere zussen horen zeggen dat Ringo, niet de knapste, wel de áárdigste van het viertal was, dus dat verzachtte enigszins. Hoewel mijn wantrouwige intuïtie mij influisterde dat die gedeelde opvatting ook verdacht was, want mogelijk ingegeven door afwijzing door knappere jongens.
Om mij het drummen enigszins eigen te maken mocht ik in de bijkeuken met houten pollepels op mijn moeders pannen slaan, maar al vrij snel nam ze die weer in beslag. ‘Ik ben ook gek dat ik mijn mooie, dure pannen weggeef,’ siste ze. Ik voelde mij opeens een vreemde voor haar.
Een nostalgische tour dus, door de onbekommerde tijd, bijvoorbeeld de periode waarin ik zo blij was met mijn eerste singletje ‘If I fell,’ dat ik van mijn ouders had gekregen. Niet lang daarna verscheen ‘Help.’ Het klonk in mijn oren op de ochtend na de fatale gebeurtenis, liggend in bed met een in vertwijfeling opengesperde mond waar geen geluid uit kwam. ‘Wenn I was younger, so much younger than today, i never needed anybody’s help in any way. But now these days are gone…’
Ik dacht: ‘ik ben veel te jong hiervoor…’ En ik dacht: ‘het moest toch allemaal nog maar net gaan beginnen?’
‘Al vóór de slagen geslagen,’ ging ik het in de loop der tijd voor mijzelf noemen. De toekomstige slagen, die ik behoorde aan te gaan om sterk en gezond op te groeien, zou ik angstig uit de weg gaan, Om mij tegen spot en hoon van de buitenwereld te pantseren veinsde ik inertie, hield ik mezelf voor dat het niet van belang was, dat ik overal boven stond.
Zo werd ik de bange en vreemde jongen die alles uit de weg zou gaan. Die op den duur niet meer wist waardoor dat kwam. Hij overwoog, zo herinner ik me, het priesterschap. Als vlucht voor het leven.
Corona, de pandemie. Het virus lijkt op zo’n contactzeemijn met stekels, maar dan met heel veel van die stekels, spikes geheten. Daarmee dringen ze de cellen van de gastheer binnen. (‘Mag ik uw jas aannemen?’)
Nooit gedacht ooit een pandemie te zullen meemaken. Griezelige, ‘onwezenlijke’ tijd. Onwezenlijk in de betekenis van ‘niet echt lijkend,’ je weet wel, schrijver dezes, net als vroeger, en nog heel lang daarna, en nu nog steeds.
Ik kijk naar buiten en denk: de straten zijn nu net zo bedreigend en onwezenlijk voor hén als ze vroeger voor míj waren, en eigenlijk nog steeds zijn.
Maar zíj kunnen er met elkaar over praten, dat is het grote verschil.
In deze tijd één zijn, jaja…
Tegelijkertijd begin ik het wezenlijke in mijzélf weer te voelen, dankzij de stilte rondom mijn woning. Stilte die mijn oren de rust en mijn ogen weer de kost geeft. De rumoerige trams zijn sterk uitgedund en alle andere geluiden zijn vrijwel verdwenen. Mijn opgetrokken schouders zakken ontspannen omlaag. Opeens beleef ik intens mijn interieur, en het interieur van mijn woning. In dat ontspannen gevoel zie ik weer de tekeningen aan de muur (ik wist niet eens meer dat ze daar hangen), de gesoldeerde objecten, ik zie álle dingen in mijn kamer, in volle visuele beleving ontmoet ik ze, op anderhalve meter afstand (maar dat is toeval). Wat een aangename binnenwereld, wat een vredigheid, wat een genot voor de man die hier al meer dan dertig jaar verkeerd woont. Ik ga erdoor vanzelf dit schrijven, al zijn deze gedachten niet interessant voor een ander, maar dat is het meeste op facebook niet.
Die witwastent Doner kebab tegenover mijn huis was één dag gesloten, wat me bevrijdde van zijn gore, drekkige neonlichten, maar de volgende dag beseften ze daar open te mogen blijven voor ‘afhalen,’ dus met de stoelen en tafels aan de kant draait Doner weer verder, nog steeds zonder trema.
‘ik ga niet op zoek naar iets / dat niet op zoek is naar mij’. is een regel uit een gedicht van Asha Karami’s bundel Godface. Hans Puper attendeerde mij op haar in een positieve bespreking in Meander. https://meandermagazine.nl/2019/12/asha-karami-godface/ Over haar gedichten zegt hij: ‘een enkele keer zelfs zijn ze nauwelijks te begrijpen, maar voel je ze wel aan’ of Het is zo’n gedicht waarbij rationeel lezen weinig oplevert , maar waarvan je weet dat het klopt.’
Daarna vond ik een korte bespreking door Arjan Peters van háár bundel, en een van Eva Gerlach. https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/je-hoeft-niet-alle-poezie-te-begrijpen~bc90c9d7/ Over de laatste zegt hij: ‘ik moet bekennen de tekst niet te begrijpen, en dat dat de waardering in de weg staat.’ Daarna citeert hij regels uit een onbegrijpelijk gedicht van Karami:
dit is voor velen moeilijk
te begrijpen als je dit begrijpt
dan begrijp je het en als je het niet
begrijpt begrijp je het op een dag wel’
en sluit af met de ongetwijfeld ironisch bedoelde regel ‘zo stelde Asha Karami mij geheel gerust.’
Arjan Peters houdt niet zo van interessantdoenerij of van wat hij ziet als arrogantie, bij bijvoorbeeld Ilja L Pfeijffer of Harry Mulisch. (Over de laatste plaatste hij eens iets op Facebook, waarop ik reageerde met ‘hij (Mulisch) is dan ook onsterfelijk,’ waarop ik een like kreeg van hém, en – dat was de leukste – van dochter Frida Mulisch. Haar liefde voor haar vader is hartverwarmend)
Onbegrijpelijk… zoiets word ook wel eens gezegd over gedichten van Tonnus Oosterhoff: ‘ooit zullen we ze hopelijk begrijpen,’ maar dat heeft zijn waardering en de PC Hooftprijs niet in de weg gestaan.
Als een gedicht zijn betekenis niet (meteen) prijsgeeft kan je evengoed worden gepakt door de muziek van de woorden, door fraaie regels, rake beelden die uit het onbegrijpelijk geheel opspringen. Bij Oosterhoff gebeurt dat soms wel, soms niet.
Sommige dingen blijven voor mij onbegrijpelijk. Zo word verteld dat mondkapjes niet helpen tegen het virus, niettemin worden hemel en aarde bewogen om het tekort in de medische zorg aan te vullen, daar kan men natuurlijk geen afstand van patiënten houden. Maar kom niet aan met ‘ze sluiten niet 100 procent af dus het virus komt toch wel binnen.’ Op straat anderhalve meter afstand houden én mondkapjes dragen lijkt me extra veilig. Wellicht verandert het advies wanneer de kapjes weer ruim voorradig zijn.
Ik zag eens de film ‘The mist,’ althans het einde daarvan. In de overdramatisering van de huidige situatie moest ik daaraan denken: https://www.youtube.com/watch?v=ktqNNsVJhUE
In DWDD en op Solo’s facebookpagina kwam Camus’ ‘De pest’ ter sprake. Ik las het, of beter: worstelde mij er doorheen, gezeten aan de tafel waaraan ook mijn vader zat te lezen in avondblad ‘De Tijd’ of in zijn Reader’s Digest. Hij bemoeide zich niet met mijn lectuur, was niet nieuwsgierig naar wat ik las, al zal hij het in mijn afwezigheid misschien wel eens hebben ingekeken.
Op deze zonnige dag schenkt het keukenraam mij uitzicht op een schijnbaar onbekommerde lente. Er blinken ontluikende knopjes aan de bomen, het licht op de dingen glinstert als blingbling, enkele auto’s rijden glansrijk rond, paartjes lopen hand in hand, twee meisjes bekken mekaar op een wijze die ik nooit eerder in het openbaar heb gezien, moeders met kinderwagens, lachende mensen, steppende kinderen, een oude man met een wandelstok, en zo verder, dat ik denk: zouden ze afgelopen nacht een serum of vaccin hebben gevonden? Bijna ga ik googelen, ware het niet dat ik weet dat dit onzin is.
Als je boodschappen doet sta je er versteld van hoeveel mensen het anderhalve meter-voorschrift niet opvolgen. Ik zat een sigaretje te roken voor mijn huis en men passeerde mij rakelings. De teringmutsjes die met een mobieltje voor hun neus bijna tegen je aan botsen waren altijd al een plaag, maar nu heb ik helemáál zin om ze een klap te verkopen. Maar dan moet ik daarna extra goed mijn handen wassen – nee, ik neem het risico niet. Toen er eentje vlak langs me liep begon ik demonstratief hard te hoesten, maar dat drong niet tot haar door, zozeer ging zij op in haar wereldliteratuur.
In EenVandaag beveelt Splinter Chabot ons boeken aan om door deze zware tijd heen te komen. Zoals? Nou, zoals Thomas Manns Dood in Venetië. ‘Dat je even héél ergens anders kan zijn en wat is dan beter dan het romantische décor van Venetië. Daar breekt, ik geloof de cholera uit maar de schrijver gaat de stad niet uit want hij is verliefd op een jongen en daarom blijft hij…’ Mag ik iets anders ajb? Dan lieverTonio Kröger, dát ga ik eens herlezen.
‘Het tenenkaasimperium’ zag ik nu voor het eerst, op troost-tv. Leuk. Ook de terugblik op het EK1988 was erg aangenaam, mede vanwege het zomerweer dat door het scherm heen de kamer verwarmde. Speculaties over de eventuele positieve invloed van de komende zomer hoor je niet meer. De wereldkaart toont dat het virus minder huishoudt op het nu zomers zuidelijk halfrond, maar of dat iets te betekenen heeft? Dunner bevolkte gebieden natuurlijk ook…grotere afstanden.
Ionica Smeets in de Volkskrant: Bij mij is de vraag niet of het glas halfvol of halfleeg is, maar of je eens wilt kijken hoe mooi dat glas eigenlijk is. En kijk nou, er zit ook nog wat in.
Kijk, das nou mooi, het is wars van het therapeutische gezeik over half volle of half lege glazen, zodat ik niet uit afkeer demonstratief het tweede gezichtspunt hoef uit te dragen. Er word gezegd dat kunst het leven leefbaar maakt, en dat is zo, althans voor mij. Het lijkt ook op wat psychiater Bram Bakker aanbeveelt: ga niet voor een queeste voor geluk.
Waar ik niet goed van word zijn de vele selfmade-filosofen die nu spreken over hoe nietig we nu eigenlijk blijken te zijn, waar we eerst…en dan komt er van alles over het economisch systeem, de cultuur, de wetenschap etc., waar we tot nu toe zo trots op waren maar zie nu eens…
Gaat er iets veranderen als de corona-crisis voorbij is? Ja, ik geloof dat na het in de banksector verdwijnen der bonussen het salaris verhoogd werd. M.a.w.: ik geloof er niets van. Ik leerde het begrip autarkie kennen, iets waar mijn ideeën al bij verkeerden n.a.v. de global warming, de co2-uitstoot, het internationale handelsverkeer met hun schepen en vliegtuigen op fossiele brandstof, CO2 uitstotend als de neten, kan die banaan uit Verweggistan ook in kassen worden verbouwd, dat soort misschien naïeve gedachten. Op zo schoon mogelijke energie natuurlijk. In China bestaan al dorpen die geheel hun eigen voedselproductie op zich nemen en wellicht ook energieopwekking dat weet ik niet.
Lage lonenlanden, verhoog uw lonen,
opdat het niet meer loont dat wij alles
van daar hierheen laten komen!
Inmiddels is de avond gevallen. De koplampen van een auto schijnen mijn keuken in. Bij nadere beschouwing blijken het de lichten van twee naast elkaar stilstaande motoren. Op de voorgeschreven anderhalve meter afstand.
